Muzeum na torach – odkrywamy dzieje kolei wąskotorowej na polsko-słowackim pograniczu

Od 01.04.2018 r. do 28.02.2019 r. Lokalna Organizacja Turystyczna Chochołowski we współpracy z Muzeum Orawskim Pavla Országha Hviezdoslava w Dolnym Kubinie realizowała transgraniczny mikroprojekt pt. „Muzeum na torach – odkrywamy dzieje kolei wąskotorowej na polsko-słowackim pograniczu” współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz z budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu „Tatry” w ramach Programu Interreg V-A Polska-Słowacja 2014-2020. 

Projekt nawiązywał do strategicznego projektu pogranicza polsko-słowackiego jakim był projekt pn. Torfowiska wysokie – europejski unikat polsko-słowackiego pogranicza” realizowany w latach 2017-2018 przez Gminę Czarny Dunajec i Muzeum Orawskie.

Dzięki działaniom zaplanowanym w  mikroprojekcie powstał oryginalny produkt turystyczny „muzea na torach”. W odnowionych 3 obiektach dziedzictwa historycznego i kulturowego - wagonikach dawnych kolejek wąskotorowych i lokomotywce utworzona została ekspozycja poświęcona dziejom kolei wąskotorowej, wykorzystaniu naturalnych surowców (drewno, torf), które transportowały kiedyś kolejki, rzemiosłu i tradycyjnym zajęciom mieszkańców tych regionów wynikających wprost z ich pracy i środowiska, w którym żyli. Działania inwestycyjne realizowane były w powiązaniu z atrakcyjnymi działaniami miękkimi.

Planowana wartość tego mikroprojektu to 117.465,00 EUR, w tym dofinansowanie z Unii Europejskiej z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Interreg V-A Polska-Słowacja 2014-2020 - 99.845,24 EUR, co stanowi 85% wartości kosztów kwalifikowalnych w mikroprojekcie, a dofinansowanie z budżetu państwa Rzeczpospolitej Polskiej i Republiki Słowackiej  - 8.772,97 EUR.

DLACZEGO REALIZOWALIŚMY MIKROPROJEKT?

Graniczące ze sobą krainy pogranicza polsko-słowackiego: Orawa i Podhale wyróżniają się bogactwem naturalnym i przyrodniczym. Liczne bogactwa naturalne od wieków pozwalały mieszkańcom tych ziem znajdować źródło utrzymania, a dzięki temu żyć i gospodarować w trudnym górzystym regionie. Szczególne znaczenie miały tutaj takie naturalne surowce jak drewno z lasów otaczających ludzkie siedziby oraz torf z rozległych torfowisk. Dzieje kolei wąskotorowej na PL-SK pograniczu sięgają XIX wieku, jednak dopiero postęp przemysłowy przed I wojną światową i coraz większe zapotrzebowanie na surowce naturalne (drewno, torf) spowodowały konieczność wprowadzenia na trudnodostępnych obszarach pogranicza nowych rozwiązań technologicznych. Kolejki wąskotorowe (o rozstawie torów poniżej 1435 mm, najczęściej około 600-700 mm) doskonale nadawały się do transportu drewna, torfu i innych materiałów, a także były idealne do poruszania się po terenach górskich, zalesionych, czy podmokłych torfowiskach. W 1918 roku została oddana do eksploatacji Orawska Kolejka Leśna, a po II wojnie światowej kolejka torfowa na torfowisku Puścizna Wielka w Gminie Czarny Dunajec.

Obie pełniły podobne funkcje, choć w innych warunkach przyrodniczych. Po stronie słowackiej kolejka służyła do transportu drewna, a po polskiej – do transportu torfu. Wpisały się one w krajobraz tych regionów. Niestety po II wojnie światowej Orawska Kolejka Leśna podupadła, potem po stronie polskiej wydobycie torfu zostało ograniczone. Tabor kolejowy zaczął podupadać i niszczeć, a historyczne wagoniki i lokomotywy stały się bezużyteczne. Kolejne pokolenia zapominały o tym, jaka dawniej była ich funkcja, jak żyli mieszkańcy tych regionów i jak korzystali z zasobów przyrodniczych. A przecież kolejki te są świadectwem historii pogranicza, częścią dziedzictwa i tradycji tego regionu, materialnym śladem życia i pracy mieszkańców pogranicza, wykorzystania surowców naturalnych i rzemiosła, które powstało z ich zastosowaniem. Dlatego tak istotne jest powrócenie do dawnej świetności kolejek wąskotorowych i udostępnienie ich w nowej funkcji mieszkańcom i turystom. Po stronie słowackiej Muzeum Orawskie podjęło już takie działania, prowadząc od 2003 roku prace remontowe na odcinku przełęcz Beskyd – stacja Tanečník, a blisko 10 lat temu uruchamiając kolejkę do transportu turystów. Naszym zdaniem były to jednak wciąż niewystarczające działania, aby ocalić ten fenomen historyczny, występujący po słowackiej i po polskiej stronie granicy. Dzięki renowacji w ramach mikroprojektu zachowanych wagonów kolejki wąskotorowej ocalone zostało kilka obiektów zabytkowych oraz powstało miejsce do utworzenia w tych wagonach mobilnej wystawy prezentującej dzieje polsko-słowackiego pogranicza poprzez ten mało znany, a bardzo ciekawy aspekt pogranicza. Mieszkańcy i turyści mogą w muzeach na torach zapoznać się z bogactwem historii i przyrody pogranicza, poznać codzienną pracę mieszkańców tych regionów, tradycyjne rzemiosło i kulturę.

CO CHCIELIŚMY OSIĄGNĄĆ?

Głównym celem projektu było przywracanie, ochrona i rozwijanie wspólnego dziedzictwa kulturowego i historycznego w oparciu o unikatowe walory Orawy i Podhala.

Cele szczegółowe to:

• Wzrost atrakcyjności przygranicznych regionów Orawy i Podhala dzięki przywróceniu do użytkowania historycznych obiektów kolejek wąskotorowych na polsko-słowackim pograniczu.
• Rozszerzenie wspólnej oferty skierowanej do mieszkańców i turystów odwiedzających pogranicze poprzez stworzenie muzeów na torach – oryginalnego polsko-słowackiego produktu turystycznego.
• Promocja i upowszechnianie w atrakcyjny i innowacyjny sposób wiedzy o dziedzictwie kulturowym i przyrodniczym pogranicza związanym z historią kolei wąskotorowych.

Fotografie: archiwum Lokalnej Organizacji Turystycznej Chochołowski

DO KOGO ADRESOWANY BYŁ MIKROPROJEKT?

Mieszkańcy pogranicza polsko-słowackiego, a przede wszystkim obszaru Orawy i graniczącego z nią Podhala, po renowacji wagoników kolejki wąskotorowej odzyskali kolejne obiekty stanowiące materialne dziedzictwo historyczne i kulturowe. Przywrócona została w ten sposób pamięć o życiu i pracy ich przodków, a także o źródłach inspiracji w rzemiośle czy folklorze. Dla dzieci i młodzieży szkolnej, dla całych rodzin, które odwiedzają muzea na torach odnowione wagoniki i utworzone ekspozycje są świadkami historii, ale również zachętą do odkrywania mało znanych aspektów życia na polsko-słowackim pograniczu, a także do dbania o zasoby przyrodnicze, które dla naszych przodków stanowiły tak ważne źródło utrzymania.

Dla mieszkańców pogranicza powstanie muzeów na torach jako nowej atrakcji i produktu turystycznego ma również aspekt społeczno-gospodarczy. Zwiększa się liczba odwiedzających te miejsca turystów, co spowoduje rozwój lokalnej przedsiębiorczości, powstawanie nowych inicjatyw społecznych i biznesowych.

Turyści zachęceni atrakcyjną i oryginalną formą udostępniania wiedzy o dziejach kolei wąskotorowej na Orawie i Podhalu, o wykorzystaniu drewna i torfu są zainteresowani poznaniem nie tylko kolejki, ale i całego regionu. Zwiększy to ich wiedzę o pograniczu, pozwoli docenić jego niezwykłe walory kulturowe i przyrodnicze.

JAKIE ZAPLANOWALIŚMY DZIAŁANIA?

Odnowa i konserwacja historycznego wagonu i lokomotywy kolejki Torfowej

Partner realizujący: LOT Chochołowski

Okres realizacji: kwiecień – luty 2019 r.

W Zakładzie Torfowym „Bór za Lasem” na torfowisku Puścizna Wielka w Gminie Czarny Dunajec znajduje się kilka wagonów wąskotorowych z początku XX wieku, które używane były dawniej do eksploatacji torfu. Dziś są zniszczone. Zadanie polegało na przeprowadzeniu kompleksowej renowacji i naprawy wąskotorowego wagonu pasażerskiego Bxh388, o konstrukcji metalowo-drewnianej, wyprodukowanego w 1909 r. Został odtworzony wizualny wygląd wagonu oraz jego funkcjonalność do stanu jak najbardziej zbliżonego do okresu, w jakim był eksploatowany. Kompleksowej renowacji poddana została także lokomotywa spalinowa wąskotorowa typu NS1 wyprodukowana w latach 70-tych XX wieku i użytkowana dawniej do prowadzenia kolejki torfowej. Lokomotywa została przywrócona do stanu pierwotnego zarówno pod względem wyglądu, jak i eksploatacji. Ze względu na historyczne i zabytkowe walory wagonu i lokomotywki prace były przeprowadzane tak, aby zachować jak najwięcej oryginalnych części i wyposażenia. Po renowacji pełnią one funkcję eksponatów w utworzonym w ramach mikroprojektu „muzeum na torach”.

Odnowa i konserwacja historycznego wagonu wąskotorowej kolejki Leśnej

Partner realizujący: Muzeum Orawskie P.O Hviezdoslava w Dolnym Kubinie

Okres realizacji: kwiecień – październik 2018 r.

Muzeum Orawskie zarządza wąskotorową kolejką leśną, która zlokalizowana jest na obszarze gminy Orawska Leśna i Zakamenne na północy Słowacji w obszarze górzystym. Do pokonywania znacznych przewyższeń na stosunkowo krótkich odcinkach w kolejce tej został zastosowany system unikalny nie tylko na Słowacji, ale na skalę europejską i światową. Kolejka ta jest świadectwem dziejów leśnej kolei, transportu kolejowego, budowy obiektów kolejowych, przemysłu oraz gospodarki leśnej i fenomenem dokumentującym historię rozwoju leśnego transportu, która odeszła już w przeszłość. Kolejka jest zabytkiem narodowym, który został odnowiony w części w latach 2005-2007 i przywrócony do ponownego funkcjonowania w maju 2008 roku. Na odnowienie torów oraz konstrukcji inżynieryjnych Muzeum uzyskało dofinansowanie ze środków UE. Muzeum Orawskie dokonało renowacji starego nieużywanego wagonu kolejki wąskotorowej i jego odnowienia w celu adaptacji na ekspozycję o historii kolei wąskotorowej na pograniczu. Wagon został wyposażony w specjalną platformę ułatwiającą korzystanie z niego i dostęp do ekspozycji na torach dla osób niepełnosprawnych. Wagon jest  umieszczany przemiennie na stacji Tanečník albo Sedlo Beskyd.

Muzeum na torach w Gminie Czarny Dunajec

Partner realizujący: LOT Chochołowski

Okres realizacji: lipiec – luty 2019 r.

Zadanie skoncentrowane było na utworzeniu ekspozycji w wyremontowanych i odnowionych wagonikach i lokomotywce. Powstała  „wystawa na torach”-produkt turystyczny- prezentująca dzieje wąskotorowej kolei, sposoby jej wykorzystywania, eksploatację torfu itd. Ciekawa forma wystawy umieszczona i zainstalowana w wagoniku oraz w jego otoczeniu jest bezpłatnie udostępniana zwiedzającym. Do wystawy wykorzystane zostały archiwalne fotografie, dokumenty i materiały. Opracowane i przetłumaczone na język SK i EN zostały teksty informacyjne o ekspozycji. Powstało 5 dużych tablic zewnętrznych oraz 5 tablic wewnętrznych stylizowanych.

Przedstawiciele LOT Chochołowskiego udali  się z wizytą studyjną do partnera słowackiego, aby zapoznać się z jego doświadczeniami dotyczącymi przywracania do eksploatacji oraz udostępniania na cele turystyczne dawnej kolejki wąskotorowej w Orawskiej Leśnej.

Opracowany został i wydany w języku PL, SK i EN folder informacyjny o kolejce torfowej, odnowionych wagonikach, eksploatacji torfu oraz znaczeniu torfowisk na PL-SK pograniczu.

Powstały też materiały promocyjne, które wraz z folderem rozdawane są osobom odwiedzającym odnowione wagoniki i muzeum na torach. Pierwszymi zwiedzającymi nowe „muzeum na torach” i odnowiony wagonik i lokomotywę były dzieci i młodzież z polskich i słowackich szkół, dla których zorganizowane zostały specjalne wycieczki po torfowiskach i prezentacje pracy i wykorzystania kolejki wąskotorowej.

Muzeum na torach w Orawskiej Leśnej

Partner realizujący: Muzeum Orawskie P.O Hviezdoslava w Dolnym Kubinie

Okres realizacji: lipiec – listopad 2018 r.

W ramach tego zadania powstał nowy produkt turystyczny – mobilna wystawa, która zostałą umieszczona we wnętrzu zrekonstruowanego i odnowionego wagonu kolejki wąskotorowej. Ilustruje ona dawne przeznaczenie kolejki oraz jej wpływ na okolicę i życie mieszkańców. Częścią wystawy są eksponaty etnograficzne oraz dokumenty prezentujące związki z kolejkami na Słowacji i w Polsce. Wystawa jest mobilna i według harmonogramu umieszczana w Orawskiej Kolejce Leśnej. Odrestaurowany i zrekonstruowany wagon kolejki wraz z utworzoną w nim wystawą na torach zostały uroczyście oddane dla zwiedzających podczas wydarzenia „Para buch – koła w ruch“. Uczestnicy mogli wziąć udział w załadunku drewna na wagony kolejki w tradycyjny sposób. Zaprezentowane zostały różne formy wykorzystania drewna, np. wykonanie rzeźb naturalnej wielkości w ramach pleneru oraz wyrób i wykorzystanie gwizdków jako instrumentu muzycznego, ale także narzędzia sygnalizacyjnego na kolei. Wystąpił zespół muzyczny, który przedstawił program z I połowy XX wieku. Zwiedzający poznali autentyczną muzykę z okresu, kiedy powstała kolejka. Podczas wydarzenia prezentowany był również miniaturowy model kolejki. Muzeum Orawskie w 2018 roku obchodziło 100 lat od powstania Orawskiej Kolejki Leśnej. Z okazji tego jubileuszu zorganizowano seminarium naukowe, na którym eksperci prezentowali będą dzieje kolejki oraz jej współczesność, a także kontekst powstania tego zabytku.

Ponadto Lokalna Organizacja Turystyczna Chochołowski i Muzeum realizowały działania związane z promocją i zarządzaniem projektem.

Na realizację  zaplanowanych w projekcie działań LOT Chochołowski otrzymała dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w wysokości 59.470,50 EUR, co stanowi 85% calkowitych kosztów LOTu, tj. kwoty  50.549,92 EUR. Przyznane zostało także dofinansowanie z rezerwy celowej budżetu państwa w wysokości 2.973,52 EUR, co stanowi  5% kwalifikowalnych kosztów działań partnera.

JAKIE SĄ EFEKTY (REZULTATY)?

• w ramach mikroprojektu powstał nowy oryginalny produkt turystyczny – muzeum na torach – z ekspozycjami w odnowionych historycznych wagonach. Jest on magnesem przyciągającym turystów.
• Pozwoliło to na wzrost atrakcyjności przygranicznych regionów Orawy i Podhala dzięki przywróceniu do użytkowania historycznych obiektów kolejek wąskotorowych na polsko-słowackim pograniczu
• Poszerzona została wiedza na temat dziejów kolei wąskotorowej na polsko-słowackim pograniczu, eksploatacji surowców naturalnych oraz współczesnego odtwarzania i przywracania kolejek do użytkowania jako oferty turystycznej.
• Korzyści płynące z powstania nowej atrakcji turystycznej po polskiej i słowackiej stronie wpłyną również na sytuację mieszkańców, dla których turystyka jest ważnym źródłem dochodów.
• Pozwoli to rozwijać się kolejnym inicjatywom lokalnym powstającym wokół tego nowego transgranicznego produktu turystycznego.
• Atrakcyjna, oryginalna i niespotykana forma ekspozycji we wnętrzach odnowionych wagonów po polskiej i słowackiej stronie zachęca dzieci, młodzieży, rodziny do zdobywania wiedzy na ten temat i dbania o zasoby przyrodnicze.

JAK SIĘ Z NAMI SKONTAKTOWAĆ?

Lokalna Organizacja Turystyczna Chochołowski

34-513 Chochołów 40

lot.chocholowski@onet.pl

www.chocholowskilot.eu

Osoba do kontaktu: Danuta Hudyka

Oravské múzeum Pavla Országha Hviezdoslava v Dolnom Kubíne

Hviezdoslavovo námestie 7

Dolný Kubín 026 01

zuzana.ivanova@oravskemuzeum.sk

www.oravskemuzeum.sk

Osoba do kontaktu: Mgr. Zuzana Ivanova

Fotografie: archiwum Lokalnej Organizacji Turystycznej Chochołowski i Muzeum Orawskiego w Dolnym Kubinie